Աշխարհագրություն

Եթե հայ առաջին պատմիչներն իրենց պատմությունները հյուսելիս հարուստ տեղեկություններ են հաղորդում նաև հարևան երկրների պատմության վերաբերյհալ, ապա ավելի ուշ հայ հեղինակները ամբողջական գործեր են ստեղծում, որտեղ հարուստ տեղեկություններ են տալիս հարևան ու հեռավոր երկրների, նրանց ժողովուրդների, տնտեսական ու քաղաքական կյանքի մասին: Մատենադարանում պահվում են միջնադարյան հայ աշխարհագրագետների մի շարք աշխատություններ Մեզ հասած երկերից ամենահինը 7-րդ դարի նշանավոր գիտնական Անանիա Շիրակացու “Աշխարհացույցն” է, որտեղ օգտագործված են հին աշխարհի մի շարք աշխարհագրական սկզբնաղբյուրներ: Աշխատությունում տրվում են ընդհանուր տեղեկություններ երկրագնդի, նրա մակերեսի, կլիմայական գոտիների ծովերի և այլնի մասին, ներկայացվում են ժամանակին հայտնի երեք մարցամաքները Եվրոպան, Ասիան և Աֆրիկան գլխավոր ուշադրությունը նվիրված է Հայաստանի, Վրաստանի, Աղվանքի, Իրանի, Միջագետքի և այլ երկրների նկարագրությանը: Ուշագրավ աշխարհագրական տեղեկություններ է պարունակում նաև հեղինակի “մղոնաչափք” աշխատությունը: Մատենադարանի 7 ձեռագրեր ընդգրկում են 12-րդ դարում հորինված “Անվանք քաղաքացն Հնդկացն և Պարսիցն” ձեռագիրը, որի հեղինակը լինելով Հնդկաստանում, նշում է նրա քաղաքների միջև եղած հեռավորություններն ու ճանապարհները, տեղեկություններ է տալիս երկրի տնտեսաական կյանքի և առևտրական հարաբերությունների, հնդիկների վարք ու բարքի մասին: Ձեռագրերում հանդիպում են նաև տեղեկություններ Արկտիկայի մասին: 13-րդ դարի հեղնիակ Հովհաննես Երզնկացին նկարագրում է աշխարհի ամենահեռավոր “անմարդաբնակ և սառնաշունչ” մասը, որտեղ “գարնանը և ամռանը ցերեկը տևում է վեց ամիս”, որի պատճառը, ըստ Երզնկացու արևի անցումն է մի կիսագնդից մյուսի: Բազմաթիվ ձեռագրեր պարունակում են 13-րդ դարի աշխարհագրագետ Վարդանի “Աշխարհացույցը”, որտեղ ներկայացված են զանազան երկրներ ու ժողովուրդներ: Հայ ճանապարհորդներն իրենց ուղեգրություններում տվյալներ են հաղորդել մոտ և հեռու երկրների մասին, այդ թվում Հնդկաստան, Հաբեշստան, Իրան, Եգիպտոս Եվրոպական մի շարք երկրներ և այլն: Մարտիրոս Երզնկացին 15-16-րդ դարերի “Պատմություն ֆրանկաց երկրի” աշխատությունում ներկայացրել է իր ճանապարհորդությունը Իտալիա, Շվեյցարիա, Գերմանիա, Ֆլանդրիա, Ֆրանսիա, Իսպանիա, հասել էր մինչև Ատլանտյան օվկիանոսի ափերը: Ուշագրավ տեղեկություններ էր տվել եվրոպական քաղաքների, ազգաբնակչության քանակի, ճարտարապետական որոշ հուշարձանների, կենցաղի սովորությունների և զանազան այլ հարցերի մասին: 15-րդ դարի մատենագիր Հովհաննես Աղթամարցին շրջել է Հաբեշստանում և գրի առել զանազան տպավորություններ: Կարապետ Բաղիշեցին (1550թ.) հորինել է չափածո “աշխարհացույց”, Երեմիա Չելեպի Քյումուրճյանը (1637-1395թթ.) գրել է “Պատմություն Ստանբոլի” երկը, Հովհաննես Թութոջին (1703թ. ) “Պատմություն Երկրին Հաբեշստանա” աշխատությունը, Շահմուրադ Բաղիշեցին (17-18 դարերում) “Նկարագրություն Վերսալիա քաղաքին” ուղեգրությունները: Խաչատուր Թոխաթցին գրել է 280 տողանոց մի պոեմ Վենետիկի մասին: Կոնստատին Ջուղայեցու կազմած առևտրական դասագրքում կարևոր տեղեկություններ կան հնդկական, պարսկական, թուրքական քաղաքներում վաճառվող ապրանքների, նրանց գների, տարբեր երկրներում գործածության մեջ եղած դրամական համակարգերի չափ ու կշիռի միավորների և այլ հարցերի մասին