Աշխարագրական թաղանթը և մարդը

Մարդն իր զարգացման սկզբնական շրջանում, երբ զբաղվում էր լոկ հավաքչությամբ և պրիմիտիվ երկրագործությամբ, բնության վրա նկատելի հետք չէր թողնում։ Նա միայն օգտագործում էր բնության պատրաստի բարիքները։ Դա, այսպես կոչված, յուրացնող տնտեսության ժամանակաշրջանն էր։ Հետագայում յուրացնող տիպի տնտեսությունը վերաճեց արտադրող տնտեսության: Մարդը սկսեց ակտիվորեն միջամտել բնության երևույթներին, օգտագործել բնության տարրերը և նյութա¬կան բարիքներ արտադրել։ Մարդկային հասարակության և բնական միջավայրի միջև ծագեց հակասություն: Արտադրության զարգացման հաջորդ փուլերում այդ հակասությանը ավելի խորացավ։ Հասարակական արտադրության զարգացման արդի փուլում այդ հակասությունն ընդունել Է վիթխարի չափեր և սպաոնում է մարդկային հասարակության գոյությանը: Հակասությունը խորանում Է այն ժամանակ, երբ մարդը մտածում է եղածից աոավելագույնը վերցնելու մասին միայն, գիտակցված կամ չգիտակց¬ված խախտում է բնական պրոցեսների հավասարակշռված ընթացքը։ Մարդու գործունեությունից տուժում է Երկիր մոլորակի՝ մեզ հայտնի այն շերտը, որը կոչվում Է աշխարհագրական թաղանթ։ Հիշենք աշխարհագրական թաղանթի բաղադրիչները։ Աշխարհագրական թաղանթի բաղադրիչների միջև տեղի է ունենում նյու¬թի և էներգիայի անընդհատ փոխանակում։ Աշխարհագրական թաղան¬թի բաղադրիչները Երկրի վրա գոյացնում են տարբեր զուգորդություններ, որոնք հայտնի են երկրահամակարգեր անունով։ Ցանկացած համակարգի որևէ բաղադրիչի փոփոխությունը հանգեցնում է մյուս բաղադրիչների, ուստի և ամբողջ համակարգի փոփոխությանը։ Դա երկրահամակարգի գլխավոր հատկանիշն Է։ Վերլուծենք այդ միտքը Սևանի օրինակով։ Սևանա լի6ը իր՝ ջրհավաք ավա¬զանով աոանձին երկրահամակարգ է, որը մարդու ազդեցությամբ էական փոփոխություն է կրել։ Սկզբից ազդել են համակարգի ջրային բաղադրիչի վրա՝ արհեստականորեն ավելացրել են արտահոսող ջրի քանակը և իջեցրել լճի մա-կարդակը։ Դա բավական է եղել, որպեսզի «շղթայական ռեակցիայով» փոխվեն մյուս բաղադրիչները։ Եվ այսպես, լճի մակարդակի անկման հետ միասին իջել է լիճը թափվող գետերի էրոզիայի բազիսը։ Ի՞նչ է էրոզիայի բազիսը էրոզիայի բազիսի իջեցումը հանգեցրել է գետերի քայքայիչ աշխատանքի ուժեղացմանը ն գետերի միջոցով լիճը լցվող տիղմի քանակի մեծացմանը։ Լճի մակարդակի իջեցումով պակասել է ջրի շերտի հաստությունը։ Այդ պատճաոով այժմ արեգակնային ճառագայթները ափամերձ հատվածներում թա¬փանցում են մինչև հատակը և տաքացնում ջուրը։ Տաք ջրում արագորեն զարգա¬նում են կապտականաչ ջրիմուռները, և, ինչպես ասում են, «Լիճը ծաղկում է >: Դա արդեն լճի ճահճացման ու մահացման սկիզբն է։ Խիստ վատացել են ձկների բազմացման ու աճի պայմանները, փոխվել է դրանց տեսակային կազմը։ Լճի մակարդակի իջեցումը խախտել է նաև ամբողջ ջրհավաք ավազանի ոչ միայն մակերեսային, այլև ստորերկրյա հոսքը։ Մի շարք աղբյուրներ ամբողջո¬վին ցամաքել են: Լճի մակարդակի իջեցումով կրճատվել է ջրային հայելու մակերեսը, հետևա¬պես և գոլորշացող ջրի քանակը։ Դա ազդել է լճի ավազանի միկրոկլիմայի վրա։ Փոխվել են բնական երևույթների զարգացման ուղղությունը և թափը, երկրահամակարգի ինքնակարգավորման պայմանները։ Ինչպես տեսնում եք, Սևանա լճում և դրա ավազանում ամենասերտ շփման ու փոխադարձ ազդեցության մեջ են գտնվում մթնոլորտը, քարոլորտը, ջրոլորտը, բուսական ու կենդանական աշխարհը և մարդը՝ իր տնտեսական գործունեու¬թյամբ: Կենսոլորտի սահմաններում է, որ ծագել է մարդը և, զբաղվելով արտադրա¬կան գործունեությամբ, վերափոխել է բնական միջավայրն ու ստեղծել մի նոր ոլորտ՝ մարդոլորտը։ Կենսոլորտում և մարդոլորտում մարդու ներգործու¬թյան հետևանքով խախտվում է էկոլոգիական հավասարակշռությունը, և ծագում են էկոլոգիական հիմնախնդիրներ: էկոլոգիան (հուն, oikos - բնակարան, կացարան և logos - ուսմունք, գիտու¬թյուն բաոերից) գիտություն է կենդանի օրգանիզմների՝ միմյանց և շրջակա մի¬ջավայրի հետ ունեցած փոխհարաբերությունների մասին։ Նա մտնում է կենսա¬բանական գիտությունների համակարգի մեջ ն ուսումնսաիիում է միջավայրի և դրանում կատարվող փոփոխությունների ազդեցությունը կենդանի օրգանիզմ¬ների վրա։ «էկոլոգիան» օգտագործվում է այլ, ավելի լայն իմաստով ևս։ Դա գիտու¬թյան տարբեր ճյուղերի (կենսաբանություն, աշխարհագրություն, ֆիզիկա, քիմիա ե այլն) սահմանագլխին ձևավորված մի համալիր ուղղություն է, որը զբաղ¬վում է բնական և աշխարհագրական միջավայրում մարդու գործունեության (բնօգտագործման ու բնապահպանության) հետևանքով առաջացած փո¬փոխությունների հետազոտությամբ և կառավարումով։ Նույն բովանդակությունը արտահայտելու համար այժմ օգտագործում են նաև միջավայրագիտություն (անգլ. Environment science - գիտություն միջավայրի մասին) տերմինը։ Այդ անունով ձևավորվող գիտությունը ավելի ու ավելի ձուլվում է աշխարհագրության հետ, որը զբաղվում է աշխարհագրական միջավայրի ուսումնասիրությամբ։ Կենդանի օրգանիզմների ամեն մի համակեցություն իր բնակեցման միջա¬վայրի հետ միասին կազմում է մի ամբողջություն, որը հայտնի է էկոհամակարգ անունով։ էկոհամակարգի գլխավոր հատկանիշներն են ինքնակարգավո-րումը և ինքնավերականգնումը, որոնց ուսումնասիրությունը անհրաժեշտ է բնօգտագործման և բնապահպանության հարցերի լուծման ժամանակ։ Մարդու ներգործության հետևանքով էկոհամակարգի հավասարակշռու¬թյունը՝ հետևապես և ինքնակարգավորումը կարող է խախտվել։ էկոլոգիակաև հավասարակշռությունը էկոհամակարգի և ընդհանրապես շրջակա միջավայրի այն վիճակն է, երբ բաղադրիչների փոխազդեցությունը հա¬վասարակշռված է, և տեղի է ունենում համակարգի կայուն բնական զարգացում։ Հավասարակշռությունը բոլոր տեսակի երկրահամակարգերի բնական վի¬ճակն Է, դրանց կարևոր հատկանիշներից մեկը։ Եվ դա պահպանվում է նյութի բնականոն շրջապտույտի շնորհիվ։ Այսպես ուրեմն, նյութի շրջապտույտ են կոչվում բնության մեջ նյութի փո¬խակերպման և տեղափոխման օրինաչափորեն կրկնվող պրոցեսները։ Ամեն անգամ, երբ ինչ-ինչ պատճառներով խախտվում է նյութի շրջապտույտը, խախտվում է նաև Էկոլոգիական հավասարակշռությունը, և փոխվում է շրջապատի որակը։ Ներկայումս մարդու ազդեցությամբ նյութի շրջապտույտի վտանգավոր խախտում նկատվում է թե՛ համամոլորակային, թե՛ ոեգիոնալ և թե՛ տեղա¬կան մակարդակներով։ Մարդու ազդեցության հետևանքով կարող է խախտվել նաև կենսաբանությու¬նից մեզ հայտնի սննդառության շղթան, որը էկոհամակարգամ նյութի շրջա¬պտույտի ամենաբարդ տեսակներից է։